Mới đây, ông Nguyễn Đại Hùng Lộc, phó chủ tịch Hội Tem TP.HCM, cho người viết xem một kỷ vật rất bất ngờ. Đó là 20 tấm ảnh đám tang Trần Văn Ơn năm 1950 còn sắc nét mà ông vừa sưu tầm được.

Cả hai chúng tôi đều là cựu học sinh Trường Petrus Ký, nay là Trường Lê Hồng Phong, từng nghe tiếng "trò Ơn" - đồng môn đàn anh, người đầu tiên bị bắn chết trong một cuộc biểu tình của học sinh chống thực dân.

Riêng tôi, càng bồi hồi vì một lần nữa được trông thấy những bức ảnh khuyết danh về một tang lễ gây chấn động cả nước giống như tang lễ của cụ Phan Chu Trinh ở Sài Gòn năm 1926.

Tập ảnh bi tráng của gia đình

Cuối năm 1989, đoàn làm phim tài liệu kỷ niệm 40 năm Ngày học sinh sinh viên toàn quốc 9-1 đến phòng truyền thống của Trường Lê Hồng Phong. Tại đây, có một tập ảnh đám tang ngày 12-1-1950 đầy ắp những bức ảnh chưa công bố.

Đó là tập ảnh bìa cứng theo kiểu xưa, ảnh được dán trên nền giấy sẫm màu. Mỗi trang ảnh có kèm theo một giấy kiếng mờ để giữ ảnh không bị phai màu hay trầy trụa. Có nhiều ảnh khổ nhỏ bên cạnh ảnh khổ to, nước ảnh còn rất sáng.

Cho đến giờ, tôi nhớ có khá nhiều những bức ảnh chụp toàn cảnh đám tang, đông nghịt người trên sân trường.

Và trên các con đường đi từ Bệnh viện Chợ Rẫy - nơi đặt linh cữu cho đến nghĩa trang, đám đông tập hợp theo từng đội hình học sinh các trường, giáo chức, thợ thuyền, tiểu thương, trí thức, thương gia và viên chức.

Hầu hết các nhóm đều có biểu ngữ lớn dẫn đầu, nổi bật là biểu ngữ màu trắng chữ đen của nữ sinh Gia Long (Minh Khai): "Bạn dẫu thác, tên bạn muôn đời còn sống". Thêm nữa là hai câu đối đi kèm với lời hiệu triệu, mạnh mẽ: "Chết vì nghĩa tinh thần còn đó, sống vô nhân hồn xác mất đi".

Rất xúc động có mấy bức ảnh ghi lại hình bà mẹ của anh Ơn, mặc áo dài, trùm khăn trắng, đôi mắt khổ đau. Bà ngồi trên xích lô được đẩy đi song song với chiếc xích lô, nơi đặt vòng hoa tang và di ảnh của anh.

Một bức ảnh khác ghi cảnh nấm mộ vừa đắp, có vòng hoa tang đặt bên trên, phía sau là một nam sinh giương cao di ảnh "trò Ơn".

Những bức ảnh bi thương

Đây là sưu tập ảnh do nhiều người chụp gửi tặng cho gia đình anh Ơn. Đặc biệt trong tập ảnh, chúng tôi thấy không chỉ có ảnh lễ tang, nó còn lưu giữ một số ảnh chụp về cuộc biểu tình trước dinh thủ hiến Nam Kỳ (Bảo tàng Thành phố) vào ngày 9-1-1950.

Bi thương nhất là ảnh hai viên cảnh sát, dùng dùi cui rượt đuổi một thiếu niên mặc áo trắng. Không rõ người học sinh có thoát được cuộc trấn áp tàn bạo? Kế đến là ảnh đoàn xe "vòi rồng" của lính cứu hỏa phun nước vào đoàn biểu tình ở ngã tư gần dinh Thủ hiến.

Trong tập ảnh còn có ảnh chụp thi hài của anh Ơn, sau khi anh bị trúng đạn và được đưa vào bệnh viện.

Ngoài ra, còn có một số ảnh ghi nhận cảnh học sinh túa ra đường Catinat (Đồng Khởi) và các con phố lớn trong lúc bị truy đuổi.

Nhìn những bức ảnh ngày 9-1 và ngày 12-1-1950, ta không khỏi ngạc nhiên trước sự dấn thân táo bạo của người chụp trong tình huống nhiều hiểm nguy. Trong số họ có những phóng viên chuyên nghiệp, song càng ngạc nhiên hơn có cả dân thường - "những ống kính không tên"!

Nghĩa khí người Sài Gòn

Một trong những "ống kính" thầm lặng, sau này ta mới biết có ông Nguyễn Văn Mai, một nhà giáo của trường tư thục Kiến Thiết. Tuy không chụp ảnh nhưng ông còn táo bạo hơn - dám đem máy quay phim đi "chớp hình" đám tang anh Ơn. Năm 1985, qua sự giới thiệu của nhà trường, tôi đã gặp người quay phim ẩn danh ấy.

Những thước phim mộc mạc 8 li, được ông cụ gửi qua Pháp in tráng và rồi giấu kín trong chiếc ghế ở phòng khách suốt 25 năm. Chính ông vào năm 1989, còn giúp chúng tôi xem lại bộ phim bằng chiếc máy chiếu phim cổ xưa mà ông vẫn còn giữ tốt tại nhà.

Bộ phim này nhiều năm trước vẫn được truyền hình thành phố phát sóng mỗi lần kỷ niệm 9-1. Cụ Mai cùng những thước phim chân chất là nhân chứng sống động của một Sài Gòn đầy khí phách thời đó.

Thêm một người dân thường khác cũng đã gửi tặng chứng tích đám tang anh Ơn cho nhà trường. Người ấy đem đến một hộp ảnh khoảng hơn 50 tấm khổ 6x6cm và cho biết thân sinh của mình tự nguyện chụp ảnh biến cố lớn lao này.

Trước khi mất, ông cụ dặn con phải đem tặng ảnh cho trường để chúng "về lại với mọi người".

Tôi đã xem những bức ảnh công phu mà tên người chụp rất tiếc nhà trường quên ghi lại. Đẹp lắm, rõ lắm nhất là những bức ảnh chụp các học sinh bị thương trong cuộc biểu tình. Người chụp đã vào tận bệnh viện và ghi được khoảng khắc các nụ cười tươi vui và hồn nhiên của thế hệ trẻ dũng cảm!

Vào năm 2000, đúng 50 năm sau sự kiện 9-1, báo Tuổi Trẻ đã tiếp nhận một số tấm ảnh đám tang Trần Văn Ơn.

Theo nhà báo Bảo Châu, người trao tặng là cụ Nguyễn Lui - 82 tuổi. Chính cụ là người len lén giấu máy ảnh trong túi, đi lẫn vào đoàn tuần hành để chụp cận ảnh từng đoàn đưa tang. Cụ còn ra đến nghĩa trang, len lỏi trong đám đông để ghi hình đồng bào từ biệt trước mộ.

Những người quay phim, chụp hình thầm lặng như cụ Mai, cụ Lui và còn nhiều người khác hẳn đã vượt lên nỗi sợ hãi mật thám, lính kín bủa vây để làm một nhiệm vụ không do ai phân công.

Đó là nhiệm vụ từ trái tim nghĩa khí như tinh thần của những Lục Vân Tiên từ xưa truyền lại: "Giữa đường thấy cảnh bất bình chẳng tha"...

Xem những thước phim và bức ảnh trên, ta nhận ra người chụp dù là phóng viên chuyên nghiệp hay dân thường, đều chỉ có thể thực hiện việc này bằng tấm lòng nhân ái và đồng cảm với những hành động phản kháng chế độ thực dân.

Đến nay, tôi chưa rõ sau gần 80 năm, những hình ảnh về ngày 9-1 và đám tang Trần Văn Ơn có còn nguyên vẹn, có thêm gì mới, hay đã "lưu lạc" đâu đó? Và duyên may có thể sẽ đến với một nhà sưu tập "hiếu cổ" như anh Nguyễn Đại Hùng Lộc tìm được.

Chắc hẳn chỉ có những tấm lòng trân trọng công sức tiền nhân và nhiều điều hay đẹp của quá khứ mới có thể ngăn chặn và đền bồi sự vô ơn hay thiếu hiểu biết, vốn đã làm các ký ức và hiện vật lịch sử tàn phai!

Kéo lên Sài Gòn, dự đám tang trò Ơn

NGUYỄN LONG TRẢO

TT - Trong thời kỳ bãi khóa, chúng tôi đã được sự đồng tình và giúp đỡ của nhiều vị trí thức, trong đó không ít người thuộc hàng có tên tuổi ở Cần Thơ.

10s

0:00

7:26

Học sinh tập trung trước Trường Pétrus Ký chuẩn bị cho cuộc tuần hành - Ảnh tư liệu

Những người hỗ trợ

Ðó là bác sĩ Thuấn, người cố vấn đặc biệt của chúng tôi, khi cần hỏi việc gì, vào bất cứ lúc nào ông đều sẵn sàng tiếp đón chúng tôi một cách ân cần, lịch sự. Trong từng vụ việc ông đều có những lời chỉ dẫn hết sức bổ ích, những hành động hỗ trợ tích cực.

Vì ông là một trí thức có uy tín của Cần Thơ nên những lời nói và việc làm của ông đối với phong trào bãi khóa của học sinh đã tác động đến nhiều trí thức khác, trong đó có cả các phụ huynh học sinh, nên rất nhiều người hoặc ủng hộ, hoặc lừng khừng chớ không thấy ai đứng ra phản đối.

Ðó là thầy giáo dạy văn Phạm Văn Kiết, người rất có uy tín trong trường, đã tỏ thái độ dứt khoát đứng về phía học sinh, nên cũng có tác động tích cực đối với các thầy giáo khác.

Sau này được biết thầy đã ra vùng giải phóng, tham gia Ủy ban trung ương Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam VN, với chức vụ bộ trưởng Bộ Giáo dục.

Ðó là tất cả các thầy giáo Trường Phan Thanh Giản, những người luôn muốn có mặt học sinh để mà dạy, không ai mong học sinh nghỉ học để được nghỉ ”xả hơi”, nhưng không thầy nào đứng về phía chánh quyền để trực tiếp hoặc gián tiếp ngăn cản học sinh bãi khóa, ngược lại còn có vị ”xúi” chúng tôi “cứ làm tới nữa đi”.

Còn đối với viên tỉnh trưởng Cần Thơ, theo nhận xét riêng của tôi thì không biết vô tình hay hữu ý mà thái độ ”xìu xìu ển ển” trong việc thực thi chức trách của một tỉnh trưởng đã ít nhiều tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động của chúng tôi.

Một ngày nọ ông đã tới tận trường chúng tôi triệu tập học sinh và phụ huynh đến, vừa nói cứng vừa thuyết phục, yêu cầu học sinh thôi bãi khóa và trở lại trường để học tiếp.

Còn nhớ lúc đó tôi cố nhón người lên cao trong đám đông và chất vấn lại: ”Chẳng lẽ việc bãi khóa của chúng tôi vừa qua là sai hết sao?”. Ông ta bèn xoa dịu, nói chẳng qua vì quyền lợi lâu dài của học sinh và phụ huynh mà thôi.

Tan cuộc, trên đường về nhà bỗng có một người mà tôi cho là mật thám chặn tôi lại hỏi: ”Ê lúc nãy mày nói cái gì vậy?”. Anh ta nói tiếp: ”Tao đâu có quên mày là thằng cao nhòng, mặt mày mụn không mà còn chối gì nữa?”.

Có lẽ anh ta chỉ muốn dọa thôi nên nói xong rồi bỏ đi, tôi mừng hết biết.

Sau đó chúng tôi còn tổ chức đêm biểu diễn văn nghệ của học sinh nhằm tiếp tục cổ vũ phong trào. Lần này có lẽ nhằm lấy lòng chúng tôi nên viên tỉnh trưởng đã cho mượn hẳn tiền sảnh trong dinh để ca hát, diễn kịch.

Nhớ lúc đó tôi có đến nhà thăm chị Bảy Phượng vốn là cán bộ của Hội Phụ nữ dân chủ mà tôi từng quen khi đang còn trong chiến khu Ðồng Tháp Mười, chị từ trong bưng ra ở nhà người anh ruột là một thiếu úy trong quân đội Pháp để sinh con. Khi nghe kể chuyện chị nhắc nhở: ”Coi chừng tụi nó trói bằng dây chuyền vàng đó nghen em!”.

Sau này nghĩ lại không biết sao sờ sờ một viên tỉnh trưởng ở đó mà suốt trong thời gian dài của cuộc bãi khóa, không một lần xảy ra việc truy xét bắt bớ những người cầm đầu, hoặc có hành động trực tiếp ngăn cản học sinh bỏ học.

Có người bảo rằng ông là một nhân vật bất đắc dĩ của thời cuộc, mê đá gà hơn làm tỉnh trưởng. Có đúng như thế không, hay còn có lý do nào khác? Nếu ông là người ngấm ngầm ủng hộ kháng chiến thì sao, mà điều đó cũng có thể lắm chớ? Có lẽ chỉ có ông mới tự biết mình mà thôi.

Học sinh khắp nơi về tham dự đám tang Trần Văn Ơn - Ảnh tư liệu

Lên Sài Gòn

Thế rồi xảy ra vụ đàn áp cuộc biểu tình của học sinh sinh viên Sài Gòn ngày 9-1-1950, giết chết học sinh Trần Văn Ơn và làm bị thương nhiều học sinh sinh viên khác. Tin này đã gây xúc động mạnh không chỉ trong giới học sinh chúng tôi mà là khắp các giới trong thành phố Cần Thơ.

Và khi nghe tin sẽ tổ chức đám tang của Trần Văn Ơn không khí càng trở nên sôi động hơn, tuy không hề có cuộc vận động nào nhưng có rất nhiều người rậm rịch chuẩn bị lên Sài Gòn để tham dự.

Chúng tôi đã tổ chức một đoàn đại biểu lên Sài Gòn dự đám tang Trần Văn Ơn, một đám tang tôi tin chắc là lớn chưa từng có ở Sài Gòn, mà theo như báo chí phỏng đoán thì có khi đến gần cả triệu người tham gia.

Tôi thì không thể đoán chắc số lượng bao nhiêu, chỉ biết rằng lúc tốp đi đầu đã đến Bệnh viện Chợ Rẫy, nơi để di hài Trần Văn Ơn, thì nghe đâu tốp cuối vẫn chưa ra khỏi nơi bắt đầu xuất phát là Trường Pétrus Ký, nay là Trường Lê Hồng Phong. Dòng người đi chật cả đường và liên tục có thêm những người mới nhập vào.

Những ngày đó trong khuôn viên Trường Pétrus Ký đặc nghẹt vòng hoa của nhiều tầng lớp trong xã hội, mà nếu tôi nhớ không nhầm thì có cả vòng hoa của những người trong chánh quyền Sài Gòn. Việc tổ chức cũng thật quy củ trật tự...

Vì chúng tôi là đoàn đại biểu của một trường bạn ở tỉnh xa là Cần Thơ nên được xếp đi trong tốp đầu của dãy người làm thành hàng rào danh dự, bên cạnh đó là chiếc xích lô chở di ảnh Trần Văn Ơn.

Hôm sau chúng tôi lại tìm đến mộ anh để thắp những nén nhang tưởng niệm, sau đó đi thăm những học sinh bị thương đang nằm tại Bệnh viện Sài Gòn. Chúng tôi thấy trên mặt bàn cạnh giường bệnh của mỗi bạn đều chất đầy hoa quả, là quà tặng của đông đảo người đến thăm.

Ðiều này một lần nữa chứng tỏ sự thương yêu ủng hộ nhiệt tình của đồng bào Sài Gòn - Chợ Lớn đối với phong trào học sinh sinh viên. Còn tôi thì nghĩ thầm trong bụng rằng mấy đứa này coi vậy mà sướng, mới trầy vi tróc vảy sơ sơ mà được hưởng vinh quang như những chiến sĩ đang chiến đấu hi sinh nơi trận tiền!

Thật bất ngờ là mấy hôm sau tôi lại được một người bạn tặng tấm ảnh chụp được lúc tôi đang bước đi, tay trong tay hai bạn khác, do anh tình cờ nhận ra và mua trong số những ảnh chụp được bày bán tại bùng binh chợ Bến Thành. Tôi coi tấm ảnh này là một kỷ vật trong thời đấu tranh học sinh và cất giữ suốt mấy mươi năm chiến tranh.

Sau này khi trở về công tác tại TP.HCM, tôi đã nhờ đồng chí Phạm Phương Thảo trao lại cho Thành đoàn TP.HCM để đưa vào bộ sưu tập hình ảnh lưu niệm của phong trào.

Sau đám tang Trần Văn Ơn, chúng tôi nghĩ có nên tiếp tục bãi khóa hay không, nhằm đạt yêu sách nào? Còn việc hình thành một tổ chức kháng chiến nào đó trong lòng đô thị thì tôi chưa nghĩ đến.

Trong lúc đó thì cha mẹ học sinh ngày càng sốt ruột về sự học hành của con em, không ít học sinh cứ nghỉ học mãi mà không có một mục đích rõ ràng cũng dần dần thối chí. Chỉ có một số ít qua cuộc đấu tranh này đã quyết định chọn con đường đi mới là ra bưng kháng chiến. Những anh chị em mà chúng tôi hết sức mừng rỡ khi bất ngờ gặp lại nhau trong chiến khu và đã mãi trở thành những đồng chí đồng đội của tôi.

Thế rồi học sinh trong trường đã lần lượt trở lại lớp theo ý muốn của cha mẹ và một phần vì lo ngại có thể bị đuổi học. Trước tình hình này chúng tôi quyết định thôi không yêu cầu bãi khóa nữa, mà không quyết định cũng không được!

Một lần nữa tôi lại in bột làm truyền đơn đem phát tán trong học sinh với suy nghĩ một là để cho người ta yên tâm đi học trở lại, hai là để người ta coi như ban lãnh đạo vẫn còn tồn tại. Cũng rất may là cái ban lãnh đạo ”tự phong” này vẫn còn có ”uy”, nên sau đó thấy mọi người trở lại trường không chút e ngại. Và như vậy là phong trào đã tạm kết thúc.